Wednesday, September 23, 2015
Saturday, September 19, 2015
Thursday, September 17, 2015
Wednesday, September 16, 2015
भिद्यं =भिमसेन द्य:
वास्तवमा भिंद्य: (शुभ अथवा राम्रो भगवान/ देवता) हो कि भिमसेन (महाभारतको बलको अर्थात शक्तिको देवता)? कुन चाँही हो भन्ने जनमानसमा अझै अन्यौल रहेको पाइएको छ । मलाई लाग्दछ, यो कुराको सत्यतथ्य बुझ्न, धर्म-शास्त्रको साथै ईतिहासको पनि अध्ययनको आवश्यकता देखा परेको छ । सबैको आ-आफ्नो तर्क आ-आफ्नो ठाउँमा सर्वसम्मत नै छ । यस्मा कुनै दुई मत छैन ।
हो यहाँ बाँझिएका दुई कुरा "भिंद्य:" होकी "भिमसेन" द्य: ?
आदिबासी नेवार जातिले परापूर्व कालदेखी नै यी दुबै देवताहरु फरक फरक परिवेश्मा फरक फरक किसिमले मनाउँदै आएको देखिन्छ ।
भिमसेन सँग सम्बधित जतिपनि लिखित अभिलेखहरु भेटिए ती सब प्रमाणिक नै छन । दोलखा, मरु भिमसेनस्थान (तब्ब, भिमसेनको मन्दिर), पाटन मंगलबजार स्थित भिमसेनको मन्दिर, बिभिन्न ठाउँमा रहेका भिमसेनका आकृति सहितको मूर्ती, जतिपनि जहाँपनि छन, ती सबै भिमसेन साँचिक्कैको महाभारतसँग सम्बन्धित भिमसेन (बलको अर्थात शक्तिको देवता) नै हुन । यस्मा पनि कसैको दुई मत नहोला ।
अब मात्र प्रश्न रह्यो भिंद्योको । "भिंद्य:" यो शब्द पूर्णत: नेवार शब्द हो - भिं = शुभ अनि द्य: = भगवान/ देवता । यस्को तात्पर्य के भयो भने यो सिधै राम्रो र शुभ गर्ने भगवानसित सम्बन्धित कुरा भो ।
यो प्रसँगमा नेपालका प्राय सबै मार्वाडीहरु व्यापारी नै हुन उनिहरुले पनि पसलको देवता भनी शुभ-लाभ गरी गणेश र लक्ष्मी को पूजा गर्दछन ।
परापूर्व कालदेखी नै मार्वाडीहरु व्यापार व्यवसायमा पोख्त छन । यदि भिंद्य: नै भिमसेन देवता भएको भए उनिहरुले पनि पसल पसलमा भिमसेनको प्रतिमा सहितको तस्वीरमा पूजा गर्थे होलान ।
त्यस्तै नेवारहरुले कृषि पेशा पछि अपनाएका पेशा भनेको व्यापार हो जुन धेरै प्राचिन युग देखी नै सुरु भो । आफ्नो व्यापार व्यवसाय बढाउन नेवारहरुले एउटा राम्रो गर्ने/ शुभ गर्ने आफ्नो व्यापार व्यवसाय बढाउन पक्कै पनि कुनै न कुनै उपाय गरे होलान । हो, आज पसल पसलमा पुंजिदै आएका भिंद्य: को उपज यही नै हो, जस्को आकार निराकार हुन्छ जस्को भक्तिभाव निर्गुण (भगवानको आकृति रहितको ) हुन्छ । अहिले यहाँ टाँगिएको भिमसेनको प्रतिमा भएको तस्वीर पनि महाभारतको भिमसेन कै हो जस्को फेरी अलग्गै प्रतिकात्मक कथा छ । तैपनि आजको यस युगमा आएर बुझेर वा नबुझेर सबै पसले व्यापारीहरुले यही तस्बीरलाई भिंद्य: मानी पूजा गरिन्छ वा गर्ने चलन छ ।
नाय् भिद्यं
नेपालमा जहाँ–जहाँ नेवार बस्ती छन् त्यहीँ त्यहीँ भिंद्यः भीमसेनको मूर्ति स्थापना गरिएको देखिन्छ । नेवारी व्यापारीहरूले व्यापार गर्ने स्थान पसलमा भिंद्यः भीमसेनको मूर्ति वा तस्बिर राखेर दिनहुँ पूजा गरेपश्चात् व्यापारको सुरुवात गर्छन् । यसरी भीमसेनको पूजा ग¥यो भने व्यापार वृद्धि हुन्छ भन्ने जनविश्वास छ । नेवारीहरूले यसरी धनलाभको कामना गर्दै पूजा गरिने भीमसेन महाभारतको भीमसेन होइन । यो त हिन्दूहरूले हिन्दूकरण गरेर नेवारहरूले मान्दै आएको भिंद्यः भीमसेनलाई महाभारतकालीन भीमसेन भनी प्रचार गरेको मात्र हो । वास्तवमा सबैलाई शुभलाभ गराउने, सबैलाई शुभकर्म गराउने र सबैलाई धनलाभ गराउने असल देवता नै भिंद्यः हुन् । नेवारी भाषामा भिंको अर्थ शुभमंगल हो भने द्यः को अर्थ देवता हो । पछि गएर धार्मिक अतिक्रमण र अज्ञानतावश महाभारतको भीमसेन हुन् भनी भनिएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।
हरेक वर्ष पाटनमा भिंद्यःको जात्रा गरिन्छ । कृष्णाष्टमीको भोलिपल्ट अर्थात् भाद्र कृष्ण नवमीका दिन भिंद्यः भीमसेनको खट जात्रा गरिन्छ । मंगलबजारबाट निकालिने भीमसेनको खट जात्रामा नगरा, भुस्या, सिंतालगायत बाजाका तालमा हःखा, सौग, लुँहिती, बकुवहाः थैना, थाँहिती, चक्रवही तंगः, इखाछेँ, तिछुं गल्ली, इखालखु, बालाखा, बला पूर्ण चण्डी, गाः बहाः, पिम्बहाः, नकबही क्वाः लखु आदि टोलहरूमा घुमाएर नगर परिक्रमा गराई मंगलबजारमै ल्याएर जात्राको समापन गरिन्छ । भीसमेनको जात्रामा पाटनका सबै व्यापारीहरू ठूलो संख्यामा सहभागी हुन्छन् । पाटनका जति पनि व्यापारी, उद्योगपतिहरू छन्, ती सबैले भीमसेनलाई व्यापक रूपमा मान्दै पूजा गरेर जात्रामा सहभागी हुने गर्छन् र जात्राका लागि आवश्यक सम्पूर्ण क्रियाकलापका लागि सहयोग पनि जुटाउँछन् । गाउँगाउँदेखि पनि उद्योगी र व्यापारीहरू आएर भीमसेनलाई मान्ने गर्छन् ।
पाटनमा प्रसिद्ध चार भीमसेन छन् । हुन त नेवारबस्ती जहाँजहाँ छ, त्यहाँत्यहाँ भीमसेनको मूर्ति स्थापना गरेर पहिलेदेखि नै पूजा गर्दै आएको देखिन्छ । तर पाटनमा विशेष गरेर मंगलबजारका भीमसेनलाई मुख्य भीमसेनका रूपमा लिँदै आए तापनि सुन्धाराका नृत्य नायः भिंघः, छाय्बहालका गुप्तवास बसेका भिंद्यः र च्यासलका भिंद्यःलाई वनवासी भीमसेनका नामले मान्दै आएको देखिन्छ । वनवासी भीमसेनलाई पञ्चपाण्डवका भीमसनेसँग सम्बन्ध राखी मान्दै आए पनि भीमसेनलाई राँगा, बोकाका साथै पञ्चबलि र जाँडरक्सीसहित पूजा गरिँदै आएकाले पञ्चपाण्डवको भीमसेन भन्नु सही ठहर्दैन ।
दशै र जमरा जाै काे महत्त्व
हिन्दुहरुको महानचाड बडादशैं आज घटस्थापना गरी घरघरमा जमरा राखिएको छ ।
घटस्थापनाको दिन हिन्दू धर्मावालम्बीहरुले आ-आफ्ना पूजाकोठा वा दशैं घरमा विधिपूर्वक दियो, कलश, देवीको पूजा गरी जौ, मकै लगायतका अन्न रोपेर जमरा राख्ने चलन छ । देवीको आराधना गरेर राखिएको जमरा विजयादशमीका दिन टिकासँगै लगाइन्छ ।
विहान जमरा राखेपछि हिन्दुहरुले घरघरमा र मठ मन्दिरमा पनि दैवी शक्तिका शप्तसति चण्डी पाठ गर्ने चलन छ ।
बडा दशैको प्रसाद जमराको वैज्ञानिक महत्व
बडादशैंको पहिलो दिन दशै घरमा घटस्थापना गरी नदीको बालुवा राखेर जौ छरिन्छ । त्यसपछि नवरात्रभरि शक्तिको प्रतीक देवी दूर्गा भवानीको नौ विभिन्न स्वरुपको पूजा गरिन्छ । यसरी मातृशक्तिको आह्वान, आराधना गर्दै दशैं घरमा उमारिएको जमरा विजयादशमीको दिन आफ्ना कुलदेवताहरुलाई अर्पण गरी प्रसादस्वरुप टीकासहित लगाउने परम्परा छ ।
संस्कृतमा यव भनिने जौ पौष्टिक खाद्यपदार्थ हो । जौलाई स्वास्थ्यका दृष्टिले पनि औषधी मानिन्छ । वैदिक ग्रन्थहरुमा जौलाई रोग हटाउने यज्ञ-यज्ञादिमा उपयोगी, बल र प्राणलाई पुष्ट पार्न अन्नका रुपमा लिइएको छ । यज्ञादिमा जौको प्रयोग प्रशस्त मात्रामा गरिन्छ । पौराणिक ग्रन्थहरुमा पनि यवोसि धान्यश भनेर जौलाई अन्नको राजा मानिएको छ ।
गीतामा भगवान श्रीकृष्णले पनि औषधिनामहं यवः अर्थात औषधीहरुमा म जौ हुँ भन्नुभएकाले पनि यसको महत्त्व पुष्टि हुन्छ । श्रीमदभागवत महापुराणमा पनि वामन अवताररुपी भगवान विष्णुको पूजा गर्दा लोकपालहरुले जमरा चढाएको प्रसंगबाट के बुझन सकिन्छ भने हिन्दु संस्कृतिमा जमराको महत्व परापूर्वकालदेखि नै थियो ।
वैज्ञानिक दृष्टिले हेर्ने हो भने पनि जौको महत्व कम छैन । आयुर्वेदिक ग्रन्थहरुमा जौ र अंकुरित जौबाट गर्न सकिने उपचारहरुको व्यापक उल्लेख भएको पाइन्छ । विविध रोगका लागि जौ उपयुक्त रहेको वैज्ञानिकहरुले पनि पुष्टि गरिसकेका छन् । चिकित्सकहरुका अनुसार सात वा नौ दिनको जमरा पिँधेर झोल बनाई नित्य सेवन गर्न हो भने उच्च रक्तचाप, अर्वुद (क्यान्सर) एवं मधुमेहजस्ता रोगमा फाइदा मिल्छ । जमराको रसको सेवनले सौन्दर्यता समेत निखार ल्याउँछ । यसैगरी बिरामी भएर कमजोर भएका व्यक्तिहरुलाई जौबाट निर्मित खाद्यपदार्थ खुवाउनाले शरीरमा चाँडै शक्तिसञ्चार हुने कुरा विभिन्न अनुसन्धानले प्रमाणित गरिसकेका छन् ।
हाम्रा गाउँघरमा अझै पनि दसैंको जमरालाई सुकाएर राखी विभिन्न रोग लाग्दा पानीमा उमालेर पिउने चलन छ । अमेरिकी वैज्ञानिकहरुले गरेको अनुसन्धानअनुसार अंकुरित जौ सम्पूर्ण आहार र औषधीमध्ये सर्वोत्कृष्ट खाद्यपदार्थ हो । अन्य हरिया सागपातमा भन्दा जौ वा अंकुरित जौमा पौष्टिक तत्व तुलनात्मकरुपमा बढी पाइन्छ । भारतीय चिकित्सकहरुले समेत जमराको प्रयोगबाट पेट, आन्द्रा, हाड एवं अन्य रोगहरुको सफल उपचार गरिसकेका छन् । प्रशस्त औषधीय गुण पाइने हुनाले पनि अंकुरित जौलाई विजयादशमीको प्रसादका रुपमा प्रयोग ल्याइएको हुनुपर्छ ।
Tuesday, September 15, 2015
Subscribe to:
Posts (Atom)